Present World, over de meervoudige realiteit en het romantische verlangen in het werk van Toon Berghahn
door Mischa Rakier © 2011
Eind 2007 opent Silent Hill in Galerie De Meerse in Hoofddorp. Het is een intrigerende solotentoonstelling met geschilderde landschappen van Toon Berghahn (Amsterdam, 1970). Divers gevormde bosschages wisselen elkaar af in een glooiende omgeving met hier en daar een open plek of doorkijkje naar het achterliggende landschap. Karakteristiek gevormde bomen lijken het geheel daarbij een eigen signatuur te geven. Alsof de natuur iets prachtigs heeft geschapen speciaal voor jou, de wandelaar die reeds uren onderweg is om vanuit de bewoonde wereld steeds dieper de natuur in te trekken. Weg van grote steden als New York, waar kapitaal onophoudelijk en zonder enige vorm van scrupule wordt rondgepompt onder de mantra van immer meer productie en consumptie. Berghahn gebruikt dan ook echte dollarbiljetten in zijn schilderijen, waarmee hij geld letterlijk inzet als beeldend middel, zoals in het werk Central Park (2006). Manhattan met al haar wolkenkrabbers en ook het park zelf, als belangrijk onderdeel van de stedelijke infrastructuur, zijn geheel opgebouwd van en met dit geld. De lucht is giftig geel. Dit is niet het gewenste zonlicht voor een romantisch uitje in het stadspark. Hier is eerder sprake van een zware smog die het invallende licht in het bijbehorende deel van het spectrum breekt. Op de voorgrond bevindt zich een bladerloze boom. Het hectische stadsgeluid met zijn toeterende auto´s is inmiddels volledig weggeëbd. Het is hier stil en uitgestorven. Er is geen levende ziel te bekennen. Even leeg als de uitgeholde wereld van het ongebreideld kapitalisme, zo lijkt de schilder ons te willen tonen. Het is er koud. Ook hier heeft de winter eindelijk zijn intrede gemaakt.
 |
| Silent Hill 2006 225 X 120 cm gemengde techniek op paneel |
Het beeld van de bevroren stad staat in je geheugen gegrift en gaat langzaam over in het allengs vager wordende pad waarover je loopt. Hier en daar zijn nog steeds tekenen van die alledaagse wereld te vinden, zoals een stuk overgroeid beton waar de verroeste draadijzers in een wirwar bovenuit steken. In de verte, achter je, ligt het viaduct dat je enige tijd daarvoor bent overgestoken. Net als in het schilderij Evening Glory (2005) lijkt dit strakke, functionele bouwwerk twee verschillende werelden te verbinden. Op de voorgrond bevinden zich enkele kale bomen. Ontdaan van alle bladeren lijken zij dode nog levende getuigen. Sierlijke grensposten die een toegang vormen tot een achterliggende wereld. Een post-apocalyptische wereld doortrokken van een bevreemdend, maar schitterend licht. Het dompelt dit juist ontdekte, alom presente landschap in een bad van onalledaagse kleuren en vreemde schaduwen. En weet zo aan dit alles een bepaalde onwerkelijke glans te verlenen. Alsof de alledaagse realiteit die je normaal zo gewoon bent om je heen te vinden is vervangen door een efemere versie van dezelfde realiteit, nu geheel ontdaan van al haar bewoners.
 |
| Evening glory 2005 200 X 135 cm Acryl en olieverf op linnen |
In het schilderij Babel (2007) vormt leegstaande, modernistische architectuur het decor van een zinnenprikkelende wereld waar de ‘aanwezige kijker’ in eerste persoon eindeloos doorheen kan dwalen. Free Roaming heet dat zo mooi in de wereld van videogames. Je kunt als speler gebruik maken van de gehele ruimte binnen de ontworpen wereld van het computerspel; los van de uitgezette verhaallijnen en subplots kun je geheel je eigen gang gaan. Op een soortgelijke wijze kunnen je ogen en geest eindeloos dwalen over het beeldvlak, door het geschilderde landschap. De dun over elkaar heen aangebrachte verflagen vormen samen een voorstelling die vele associaties en connotaties oproept. Schilderde Berghahn vroeger vaak op doek, de laatste jaren maakt hij veelvuldig gebruik van houten panelen waarop papier is verlijmd. Papier vereist een andere benadering en behandelwijze dan geprepareerd linnen. Het is directer en bezit een bepaalde mate van delicate fragiliteit, iets dat je terugziet in het eindresultaat.
 |
| Babel 160 X 120 cm 2007 gemengde techniek op paneel |
Een aantal werken van Toon Berghahn hebben bij nadere beschouwing veel weg van de gebouwen, gangen en het typerende atmosferische licht die zo kenmerkend zijn voor computeranimaties en videogames. Dit geldt ook voor veel werken die te zien zijn in De Meerse. De titel van de tentoonstelling is ontleend aan de ‘survival horror game’ Silent Hill die in 1999 voor het eerst door Konami Digital Entertainment op de markt wordt gebracht en enkele jaren later zelfs wordt verfilmd (Christophe Gans, 2006). Berghahn gebruikt een aantal zorgvuldig geselecteerde stills uit de platformgame als materiaal en vertrekpunt voor zijn schilderijen. Een interessante wetenswaardigheid is hierbij het gegeven dat de ontwikkelaars van het spel zeggen te zijn geïnspireerd door bepaalde script- en filmtechnieken uit griezelfilms als Jacobs Ladder (Adrian Lyne, 1990). Om meer angst en betrokkenheid bij de gamerop te roepen, zetten de makers in op een meer psychologische benadering van diens perceptie van het spel. Eén van de middelen die daarvoor wordt ingezet is het creëren van een atmosfeer vol suspense. Verlaten gebouwen, de afwezigheid van mensen, de natuur die openlijk vrijspel heeft en een merkwaardig atmosferisch over-all licht dat alles omgeeft.
 |
| Silent Hill Konami Digital Entertainment Keiichiro Toyama |
Precies deze elementen zijn veelal ook in Berghahn´s schilderijen terug te vinden. Maar waar in de zenuwslopende griezelfilm en videogame achter elke deur, hoek of boom wel ergens een of andere psychopatische moordenaar of breindode engerd kan staan die vastberaden is het filmpersonage of de speler zijn avatar op gruwelijke wijze te vermoorden, heerst in het werk van Berghahn daarentegen juist mijmering en contemplatieve stilte. Een bespiegeling over hoe we uit die vicieuze cirkel, die steeds weer leidt tot overproductie, geweld en vervuiling kunnen stappen. Er is nog hoop... Over hoe we samen terug kunnen om het tij te keren en vervolgens op een andere wijze beter verder kunnen leven. Misschien is dat ook de reden dat in veel van zijn schilderijen toekomst, heden en verleden zich gelijktijdig lijken te manifesteren. Neem bijvoorbeeld zijn werken waarin modernistische architectuur centraal staat. Het zijn zakelijke bouwwerken uit de vorige eeuw die met terugwerkende kracht uit een post-apocalyptische toekomst in een ‘gedroomd’ heden worden geprojecteerd. In (de voorstelling van) het schilderij is sprake van een meervoudige realiteit die door het schilderij zelf (de drager, de verf) simultaan weet te existeren in onze actuele, presente werkelijkheid. In feite hoeven we alleen nog even te synchroniseren.
Gelijktijdig stralen zijn schilderijen een groot verlangen uit. Een wens om de gerepresenteerde wereld in alle facetten te doorgronden door deze ook daadwerkelijk zelf te leven, zelf te ondergaan. En inderdaad, veel plaatsen die in het werk van Berghahn worden opgevoerd heeft hij dan ook zelf bezocht en ervaren. Zo woonde de schilder bijvoorbeeld een korte periode in New York of trok hij zelf meermaals diep de bergen in om het grandioze landschap aan den lijve te ervaren en vast te leggen in schetsen en foto´s waarop later zijn schilderijen weer deels zijn gebaseerd. Uit zijn werk spreekt eigenlijk een zelfde soort verlangen als in de schilderijen van de grote Duitse landschapschilder Caspar David Friedrich (1774-1840), die Berghahn noemt als een belangrijk voorbeeld en inspirator.
Friedrich wordt algemeen beschouwd als de belangrijkste vertegenwoordiger van de Romantiek in de schilderkunst. Wie kent niet zijn beroemde schilderij Der Wanderer über dem Nebelmeer uit 1818 dat tegenwoordig in de Hamburger Kunsthalle hangt? In dit werk staat een man, mogelijk de schilder zelf, op een steile klif uit te kijken over een woeste zee. Het water van de bulderende golven, die met een furieuze kracht kapotslaan tegen de onderliggende rotsen, spat hoog op. Het werk illustreert prachtig hoe nietig en sterfelijk een mens is en zich kan voelen ten overstaan van overweldigende natuurkrachten die ons in fysiek en verstandelijk opzicht ver te boven gaan, slechts een enkele stap verwijderd van de zuigende afgrond die leidt naar een onvermijdelijke ondergang. Op dit moment, in het aangezicht van de dood en met een in zijn keel kloppend hart, is een mens er in zijn gehele wezen daadwerkelijk van doordrongen dat hij leeft!
 |
| Caspar David Friedrich Der Wanderer über dem Nebelmeer 98.4 X 74.8 cm 1818 Olieverf op doek |
Het is de haast exemplarische ervaring van het Sublieme, een begrip dat door de Ierse filosoof en politicus Edmund Burke (1729-1797) in zijn essay A Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful uit 1757 verder is ontwikkeld, op de voet gevolgd door de Duitse Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant (1724-1804). Volgens Burke is het Sublieme groots, verheven en meeslepend. Zo uitgestrekt of oneindig zelfs dat het in feite door de menselijke geest niet is te bevatten. Doordat het Sublieme oorzakelijk verbonden is met angstdrift, en met name de doodsangst, weet zij ieder mens heftig te beroeren die haar ondergaat. Het unieke van Burke is dat hij in zijn essay de beleving van het Sublieme boven die van het Schone plaatst, omdat het Sublieme lichaam en geest met een grotere intensiteit weet te beroeren. Hoewel het Sublieme dus een vreselijke sensatie van horror teweeg kan brengen, kan men tegelijkertijd plezier beleven aan het idee dat de perceptie in feite een fictie is. Er is in het beroemde schilderij van Friedrich tenslotte altijd nog sprake van een weliswaar kleine, maar relatief nog net veilige marge die de wandelaar scheidt van een gewisse dood. Hetzelfde geldt voor de personages in de griezelfilm en videogame Silent Hill. De meelevende kijker of participerende speler zit vol spanning en angst op de rand van zijn stoel omdat hij weet dat er elk moment iets vreselijks staat te gebeuren. En mocht het bijna onvermijdelijke uiteindelijk dan toch geschieden, dan weet je tegelijkertijd ook dat het slechts een filmpersonage of je eigen avatar is die sneuvelt en dat het gelukkig niet je eigen lijf en leden betreft. Een ervaring rijker stap je gewoon onbeschadigd en wel vanuit de virtuele wereld onze werkelijkheid weer terug binnen. Een geruststellende gedachte.
Toch gaat het bij zowel Friedrich als Berghahn in de eerste plaats om de contemplatie van de natuur en cultuur, en het zien van onze ‘metafysische dimensie’ door haar middels de schilderkunst te aanschouwen. In een recente serie werken schildert Berghahn diverse museumzalen en galerieruimtes. Het zijn bestaande ruimtes, zoals in het werk SM (2011), dat vrijwel zeker verwijst naar een zaal uit het Stedelijk Museum Amsterdam die de schilder in het jaar dat het museum weer tijdelijk open is geweest na een langdurige verbouwing zeker opnieuw zal hebben bezocht. En dit moet een buitengewone ervaring zijn geweest. Net als het wezenlijke gevoel van het ondergaan van de natuur, waar hij dikwijls aan refereert en waarin het romantisch verlangen in het schilderij zelf present is. En evenzo in de titels van zijn schilderijen: onder het oppervlak (Beneath the Surface, 2011) en de reflecties (Reflections#2, 2010) borrelt het en is er een bepaalde elektrische spanning (Electric, 2011) aanwezig, waarvan de echo (Echo, 2011) resoneert (The Gallery, Resonance, 2009) in de voorstelling, het schilderij en wellicht in onszelf. Beter kan de schilder het niet uitdrukken.
 |
| Beneath the surface 122 X 162 cm 2011 Gemengde techniek op paneel |